تحلیلی بر نقش علی شمخانی در مذاکرات هسته ای؛
نقش فرزند خوزستان و سیاستمدار عرب ایرانی و مرد آرام روزهای سخت در دستیابی به توافق جامع هسته ای بسیار ماندگار و افتخارآمیز بود. ژنرال شمخانی در کنار ظریف و صالحی سه ضلع مهم مثلث توافق هسته ای ایران در مذاکره با ۶ قدرت جهانی را تشکیل می دادند و امروز باید از نقش ماندگار شمخانی در این رخداد تاریخی تجلیل کرد
نقش موثر علی شمخانی در تاریخ معاصر ایران بویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی درمقاطع گوناگون بسیار سازنده و برجسته است. در دوره مبارزات پیش از انقلاب در قالبگروه منصورونو انجام عملیات مسلحانه ضد رژیم ستم شاهی و همچنین تشکیل جلسات سری از شیراز تا اهواز و تهران رویکرد جدیدی را در روش های مبارزه دنبال و در کنار سایر دوستان اش همچون محسن رضایی توانست پایه گذار حرکت جدیدی در تاریخ صدر انقلاب و موجبات تضعیف و فرسایش ماشین سرکوب و حکومت نظام دیکتاتور پهلوی گردد.
طی دوران ۸ سال دفاع مقدس نیز مهمترین مقاطع جنگ با نام و فعالیت ها و نقش پرتحرک و تاثیرگذار شمخانی همراه گشته است. مقاومت جانانه در خرمشهر و نگاشتن نامه معروف به امام (ره) و همچنین برعهده گرفتن قائم مقامی سپاه و سپس وزارت سپاه از او یک قهرمان تاریخی ساخت تا برای همیشه نام او در کتاب افتخارات ایران زمین همراه با عزت و سرافرازی ثبت گردد.
از فرزند متفکر خوزستان و سیاستمدار عرب ایرانی و مرد روزهای سخت، پلان های مختلفی در ذهن همگان و افکار عمومی جامعه ایرانی، منطقه ای و جهانی نقش بسته است. از جنبه ای شمخانی را به عنوان فرمانده موفق و فاتح دوران هشت سال جنگ تحمیلی به خاطر دارند، از سوی دیگر تصویر وی در فرماندهی نیروی دریایی ارتش و ستاد مشترک نیروی دریایی سپاه و ارتش به یاد می‌آید که توانست ضمن تحول در ساختار این بخش از مجموعه توان دفاعی ایران موجبات افزایش اقتدار و تجهیز این دو نیروی مجزا اما هم راستا به انواع و اقسام ناوگان و تجهیزات مدرن از جمله زیردریایی و انواع تسلیحات پیشرفته ،بومی سازی صنعت دریایی و به آب انداختن سه ناوچه جدید در خلیج فارس و دریای عمان را فراهم نماید.
همچنین حدود ۸ سال نیزدر قامت وزیر دفاع جمهوری اسلامی ظاهر شد و طی آن مدت در زمینه خودکفایی نیروهای مسلح و پایه گذاری صنعت موشک های بالستیک و هواپیماسازی و تحول در آن حوزه گام های بلندی برداشت. وی از شهریور سال گذشته نیز از سوی دکتر حسن روحانی به عنوان دبیر شورای عالی امنیت ملی انتخاب شد و از آن زمان نقش قابل مهمی به ویژه در روابط خارجی با کشورهای منطقه و عربی داشته است.
علی شمخانی به عنوان دبیر و نماینده ولی فقیه در شورای عالی امنیت ملی، نزدیکی و رفاقت چندین ساله با حسن روحانی رییس جمهور، سوابق درخشان و موثر در مناصب فرماندهی سپاه و ارتش و در نهایت کارنامه موفق حضور در دولت اصلاحات، بعنوان چهره‌ای قابل اعتماد و وحدت آفرین از سوی طیف ها و جناح های مختلف عرصه سیاسی ایران در سه دهه گذشته و حال شناخته شود .
شمخانی سوپاپ اطمینان و وزنه تعادل بخش تنظیم سیاست داخلی و خارجی ایران به شمار می‌رود. از یک طرف نقش پل ارتباطی ایران با کشورهای منطقه را ایفا و از سوی دیگر پل ارتباط میان گروه‌های موثر در سیاست داخلی و خارجی ایران بحساب می آید . وی می‌تواند با حفظ جایگاه بی نظیر و منحصربفرد خود همچنان « مردی در میانه عرصه سیاست ورزی » باشد که آرزوی ایران و ایرانیان باشد .اگر به دقت نقش آفرینی علی شمخانی طی دو سال اخیر در میدان سیاست ایران را مورد مطالعه و بازبینی قرار دهیم ، بخوبی درمی یابیم که فرزند متفکر و آرام خوزستان دقیقا بر جایگاه پیشین هاشمی رفسنجانی در گرانیگاه سیاسی ایران تکیه زده است .حرکت بالانسی وی در میدان سیاست او را بجای آیت الله عملگرا و میانه رو نشاند.
واشگتن پست حدود ۱۰ ماه پیش در مقاله ای طولانی پیرامون نقش بی بدیل ژنرال عرب ایرانی و معرفی او نوشت: شمخانی برگ برنده روحانی برای آرام کردن تندروها در جریان مذاکرات هسته‌ای و ستاره ایران در جهان عرب است.چرا که او می‌تواند اختلاف بین اردوگاه تندروها و میانه‌روها را پر کند.همچنین این نشریه از یک دیپلمات برجسته اروپایی نقل می کند :«شمخانی واسطه خوبی بین اصحاب قدرت در ایران است.» همه می دانیم که شمخانی در دوره دولت اصلاحات بعنوان وزیر دفاع با کاریزمای خود توانست در بحران سهمگین حوادث کوی دانشگاه تهران در تیرماه سال ۱۳۷۸ و همچنین مقطع پر تنش استعفاهای مجلس ششم و رد صلاحیت های گسترده پیش از انتخابات مجلس هفتم هزینه دولت اصلاحات را کاهش و تعادل را به فضای سیاسی کشور بازگرداند .
چند ماه قبل نیز یک مقام آمریکایی در گفتگو با اشپیگل پیش بینی کرد، "از تابستان امسال، شمخانی نقش برجسته‌تری در سیاست منطقه‌ای ایران ایفا خواهد نمود” .حسین موسویان، مذاکره‌کننده سابق هسته‌ای ایران و مشاور نزدیک روحانی که در حال حاضر دارای کرسی استادی در دانشگاه پرینستون می باشد درباره شمخانی می نویسد: « او مردی است در میانه با روابط نزدیک با حسن روحانی، رئیس جمهور و مقام معظم رهبری است ، شمخانی می‌تواند نقشی موثر در مدیریت بحران جهان عرب ایفا کند. چرا که او از منطقه‌ای از جنوب ایران می‌آید که عرب نشین است.»
دیوید ایگنیشس در خصوص نقش منطقه ای دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران و فرزند خوزستان می نویسد: «دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران نقش ویژه‌ای در کناره‌گیری نوری مالکی از نخست‌وزیری عراق ایفا کرد. او به عنوان بازیگر در حال ظهور سیاسی منطقه خاورمیانه محسوب می شود.»
شمخانی در ماه جولای سال گذشته میلادی با سفر به نجف اشرف و دیدار با آیت الله العظمی سیستانی و سایر مقامات عراقی اعم از سنی ،کرد و شیعه و سایر احزاب این کشور توانست کلاف درهم پیچیده انتقال قدرت در عراق را با تدبیر موثر خود بگشاید .پس از آن دیدار تاریخ ساز پیام آیت‌الله سیستانی به حاکمان عراقی آن بود که «اکنون زمان کناره‌گیری مالکی است.» در نهایت نیز حیدر العبادی، نخست‌وزیر عراق شد که هم ایران و هم ایالات متحده نظر مساعدی نسبت به او دارند.شمخانی پس از نقش‌آفرینی در حل بحران سیاسی عراق، در اظهارنظرهای مختلفی از جمله در همایش سالان سفرا و روسای نمایندگی‌های خارجی جمهوری اسلامی ایران در این باره گفت: جمهوری اسلامی ایران از روند قانونی طی شده درخصوص انتخاب نخست‌وزیر جدید عراق حمایت می‌کند. تبریک ویژه وی برای انتخاب حیدر العبادی به عنوان نخست‌وزیر عراق نیز نشانه دیگری از نقش پررنگ شمخانی در تحولات عراق قلمداد می‌شود.
پروسه مذاکرات هسته ای جمهوری اسلامی ایران و کلونی قدرت های جهانی ۱+۵ ، براساس اذعان و اعتراف روسای کشورها مهمترین مساله دیپلماتیک جهان پس از جنگ سرد آمریکا و شوروی سابق است که حدود ۱۲ سال به طول انجامید و شرایط سیاسی منطقه و روابط قدرت ها را بشدت تحت تاثیر قرار داد .حتی جنگ ۳۳ روزه لبنان ،۲۲ روزه غزه و حوادث عراق و سوریه براساس منطق سیاسی می تواند تابعی از این پروسه تاریخی قلمداد گردد ،که قدرت های جهانی از آن بعنوان یکی از "گزینه های روی میز”با هدف تاثیر بر تصمیمات تهران به آن حوادث اقلیمی دامن زدند.
مقاومت ملت ایران ،هدایت های خردمندانه مقام معظم رهبری و منطق و راهبرد دولت تدبیر و امید توانست پس از سالها این مذاکرات را به سرانجامی مشخص و جمع بندی ملموس برساند و برای همیشه قدرت های جهانی را به اعتراف نسبت به حقوق هسته ای ملت ایران بطور رسمی وادارد.
بررسی عوامل و عناصر شکل دهنده این توافق می تواند در نگارش تاریخ و درک صحیح شرایط سیاسی کشور و جهان کمک شایانی بکند تا آیندگان .بدون تردید علاوه بر عوامل بیرونی و بین المللی ،"توازن سیاسی”و اجماع محورهای قدرت در تهران هنگام برگزاری مذاکرات و اتخاذ موضع رسمی در خصوص بند بند دو مرحله توافق از لوزان تا وین بسیار حائز اهمیت است. رسیدن به اجماع نیازمند "زبان همگن” ، "محور جامع” و "منطق اقناعی” منطبق با منافع راهبردی نظام اسلامی می باشد.بویژه اینکه دستیابی به نگاه واحد در سه نهاد مجلس ، دولت ، و نهادهای حاکمیتی کار بسیار دشوار و مشقت باری است که فقط از عهده شخصیتی با کاریزمای موثر برمی آید.
جالب است بدانیم در لحظات پایانی حذف و اضافه دولت یازدهم پیش از ارائه لیست اعضای کابینه به صحن علنی مجلس جهت اخذ رای اعتماد ، نظر رییس جمهور روحانی از رحمانی فضلی به سمت شمخانی چرخید اما برای ساعاتی چند ، روحانی بدلیل اهمیت ایجاد توزان سیاسی برای پیشبرد پرونده هسته ای و درک جایگاه شمخانی در میدان سیاست ایران با مشورت مقامات عالی نظام ، کرسی دبیری شورای عالی امنیت ملی را به او سپرد تا امروز همه شیرینی و پیامدهای این انتخاب صائب را بچشند.
نقش علی شمخانی در کنار ظریف و صالحی که سه ضلع مثلث دستیابی به توافق هسته ای را تشکیل می دهند در سه بخش و مقطع خلاصه می شود که عبارتند از موارد ذیل می باشد :
۱-رصد دقیق و مستمر روند پیشبرد پرونده هسته ای و لحظه به لحظه مذاکرات و انتقال مباحث به درون شورا و رایزنی با اعضای موثر آن ، همچنین بررسی موضوعات و اخبار و رویدادها و سپس ارائه به مقام معظم رهبری و دریافت بازخوردها در درون نهادهای قدرت و تنظیم نرم افزار حرکت تیم مذاکره کننده هسته ای و تعیین جهت گیری ها پس از رایزنی با مقامات از جمله فعالیت های پشت پرده شمخانی در راستای به ثمر نشستن پرونده هسته ای ایران بود.
۲-ایجاد هماهنگی بین بخش ها و نهادهای بالادستی قدرت و تصمیم ساز نظام و به حداقل رساندن تنش ها و گفتمان های فرسایشی و زمانبر. بطور نمونه مصوبه مجلس شورای اسلامی در خصوص منوط کردن پذیرش توافقات به رای و نظر نمایندگان، می توانست به چالشی برای حرکت تیم هسته ای و دستاوردهای آن تبدیل و زمان پروسه و هزینه های سیاسی آن را مضاعف و نتایج را تحت تاثیر رقابت های سیاسی طیف های داخلی قرار دهد .اما نقش شمخانی در تعدیل بندهای مصوبه پس از رایزنی با چهره های موثر توانست عبارت مربوطه را اصلاح و "تایید شورای عالی امنیت ملی” را ملاک تایید توافق از سوی مجلس شورای اسلامی قرار دهد .جالب اینکه این اتفاق بدور از هیاهوهای رسانه ای و سیاسی رخ داد.
۳-دیدار با آمانو دبیرکل سازمان بین المللی انرژی هسته ای در تهران و رفع مهمترین موانع فنی توافق جامع .زمانی که صالحی ،ظریف و سایر اعضای هیات مذاکره کننده در کوبورگ وین اردوی دیپلماتیک زده بودند، روند مذاکرات برای رسیدن به تواقق جامع از بعد فنی پیچیده و تقریبا به بن بست رسید و طرف مقابل نیازمند راست آزمایی و اطلاع میدانی بود.به همین دلیل آمانو به نمایندگی از طرف گروه ۱+۵ راهی تهران شد تا در بخش فنی و نظامی بتواند بستر اعتماد سازی میان دو طرف گفتگو را فراهم آورد.مهمترین دیدار دبیرکل سازمان بین المللی انرژی اتمی در تهران با شمخانی بود که پس از پایان ملاقات گفت : در مذاکرات پیشرفت خوبی حاصل شده و توافق در دسترس می باشد.پس از این دیدارها و بازگشت آمانو به وین و ارائه گزارش به وزرای گروه ۱+۵ شاهد تغییر معادلات و فضای گفتگوها و در نتیجه برخاستن دود سفید از هتل کوبورگ بودیم.
در پایان می توان گفت، نقش فرزند خوزستان و سیاستمدار عرب ایرانی و مرد آرام روزهای سخت در دستیابی به توافق جامع هسته ای بسیار ماندگار و افتخارآمیز بود. ژنرال شمخانی در کنار ظریف و صالحی سه ضلع مهم مثلث توافق هسته ای ایران در مذاکره با ۶ قدرت جهانی را تشکیل می دادند و امروز باید از نقش ماندگار شمخانی در این رخداد تاریخی تجلیل کرد. البته از یاد نبریم پرده نشین سیاست ایران در بزنگاههای مهم تاریخی همیشه پیام آور امید و گرانیگاه تعادل این عرصه بوده و خواهد بود.
سخنان هوشمندانه محسن رضایی دیگر فرزند غیور خوزستان در قدردانی از زحمات و تدابیر علی شمخانی در نهایی شدن مذاکرات هسته ای تاییدی دیگر بر این نقش تاثیرگذار دبیر شورای عالی امنیت ملی است.
* نعیم حمیدی
منبع: تابناک
