به گزارش تابناک سمنان به نقل از جام‌جم و براساس اطلاعات و آمارهای موجود، کشاورزان سیستانی و ساکنان بومی دشت سیستان از چند دهه پیش تاکنون به دلیل عدم دسترسی به منابع پایدار آبی، همواره با چالش اقتصادی و تامین معیشت خود دست به گریبان بوده‌اند، این درحالی است که اصولا کشاورزی در منطقه یاد شده زیر سایه غیرقابل کنترل بودن آوردهای رودخانه وحشی هیرمند بوده و در واقع پایداری قابل توجهی نداشته است. در تمام این سال‌ها، کشاورزان دشت سیستان هر دو یا سه سال یک‌بار با سیلاب حاصل از ورود بیش از 27 میلیارد متر مکعب آب سرریز هیرمند مواجه بودند و در دوره‌های ده‌ساله نیز خشکسالی قابل توجهی را تجربه می‌کردند، بنابراین هیچ الگوی کشت دقیق و قابل اعتمادی برای خود متصور نبوده‌اند.
از سوی دیگر 320 کیلومتر مرز مشترک با کشور افغانستان، از دیرباز مشکلات اجتماعی و امنیتی گسترده‌ای را به بومیان ساکن دشت سیستان تحمیل کرده و در نهایت جمعیت قابل توجهی از دشت سیستان به مقاصد مختلفی داخل کشورمان مهاجرت کردند. براساس آخرین سرشماری هم‌اکنون در دشت سیستان 430 هزار نفر سکونت داشته و بیش از سه میلیون نفر از اهالی منطقه نیز به دیگر استان‌های کشورمان مهاجرت کرده‌اند به عنوان مثال، تنها استان گلستان میزبان 650 هزار نفر سیستانی است که به دلیل ناپایداری معیشت خود خانه و کاشانه را رها کرده و به این استان مهاجرت کرده‌اند.
این شرایط در مجموع باعث شد مسئولان به فکر تامین منابع آبی پایدار برای خطه سیستان افتاده و با تامین این منابع آبی، اشتغال و درآمد و توسعه و شور زندگی را دوباره به سیستان اساطیری بازگردانند. طرح انتقال آب از چاه نیمه‌های سیستان با شبکه آبرسانی و لوله‌گذاری مطمئن و بدون تبخیر و هدررفت از همین‌جا کلید زده شد و به مرحله اجرا رسید تا 46 هزار هکتار از اراضی کشاورزی دشت سیستان را آبرسانی کند.
این طرح تقریبا از اواخر دهه 80 شمسی کلید خورد، اما در مقاطعی به دلیل کمبود اعتبار یا کارشکنی پرداخت حقابه هیرمند از سوی کشور افغانستان با مشکلاتی مواجه و متوقف شد. با این حال اهمیت پدافند غیرعامل شهرستان زابل و توابع اطرافش با درنظر گرفتن مشکلات مذکور باعث شد تا طرح یاد شده از ابتدای سال 1393 دوباره به صورت جدی پیگیری شود. بر همین اساس قرار است با تخصیص 350 میلیون دلار از منابع صندوق توسعه ملی که مجوز آن را مقام معظم رهبری صادر کرده‌اند، سال آینده شاهد تکمیل پروژه باشیم تا دوباره زندگی در دشت سیستان جاری بشود، هرچند به نظر می‌رسد برای دستیابی به اهداف تعیین شده باید هم اکنون طرح‌های عمرانی دیگری مثل توسعه سیستم حمل و نقل، مراکز اقامتی و صنایع بسته‌بندی برای منطقه تعریف و اجرایی شود.
طرحی با اشتغالزایی فراوان
محمدجواد صالحی‌نژاد، مجری طرح با اشاره به برآورد 2500 میلیارد تومانی هزینه تکمیل پروژه به جام‌جم می‌گوید: این طرح برای اجرا در 200 هزار هکتار از اراضی دشت سیستان برنامه‌ریزی و طراحی شده که تا امروز 63 درصد آن اجرایی شده، درحالی که تاکنون فقط 50 درصد بودجه مصوب اختصاص یافته است.
صالحی‌نژاد با تاکید بر این‌که برای تکمیل پروژه و دستیابی به اهداف زمان‌بندی شده، لازم است مسئولان برای پرداخت بموقع مطالبات، سیاستگذاری دقیق‌تری داشته باشند، می‌افزاید: هم اکنون زیرساخت‌های ده هزار هکتار از اراضی تامین شده و آماده بهره‌برداری است که براساس مراجعه بهره‌برداران، روند استفاده از آب آغاز خواهد شد. وی با اشاره به 4000 کیلومتر لوله‌گذاری برای انتقال آب به منطقه سیستان، به ویژگی‌های طرح اشاره می‌کند و می‌گوید: تمام تجهیزات و مواد اولیه مورد نیاز طرح داخلی هستند و تقریبا 2800 نفر به صورت مستقیم در طرح به خدمت گرفته شده‌اند که در دوره‌هایی از کار 3000 نفر شاغل نیز داشته‌ایم. به عنوان مثال، تولید لوله‌های جی. ار. پی با سرمایه‌گذاری پنج میلیارد یورو در منطقه با اشتغالزایی 50 نفر ایجاد شد که قرار است 444 کیلومتر از پروژه با این لوله‌ها انجام شود و تاکنون 300 کیلومتر لوله تحویل داده شده است. مجری طرح انتقال آب به دشت سیستان معتقد است، نه تنها تکمیل طرح می‌تواند فرصت‌های شغلی گسترده‌ای در اختیار بومیان منطقه قرار دهد، بلکه هنگام اجرای طرح نیز رونق قابل توجه در اقتصاد پنج شهرستان درگیر ایجاد شده که امیدواریم در آینده نیز ادامه یابد. ضمن این‌که در نهایت مدیریت پروژه قرار است به دست خود مردم منطقه و با ایجاد یک تشکل مردم‌نهاد صورت گیرد.
توقف مهاجرت از منطقه
در همین حال رضا نجفی، رئیس سازمان جهادکشاورزی استان سیستان و بلوچستان نیز درخصوص علت اجرای طرح انتقال آب به سیستان به جام‌جم می‌گوید: خشکسالی‌های پی‌درپی، نابودی منابع درآمدی و کاهش سطح معیشتی مردم بومی دشت سیستان در دو دهه گذشته، باعث کوچ تدریجی مردم از این سرزمین شده بود و این روند روزبه روز درحال افزایش بود، طوری که از اوایل دهه 90 شاهد فروش گسترده منازل مسکونی با قیمت‌های نازل در شهرستان‌های سیستان بودیم.
نجفی می‌افزاید: این شرایط باعث شد دولتمردان به فکر تامین منابع آبی برای این خطه باشند که این مهم با اجرای طرح انتقال آب به سیستان کلید خورد و خوشبختانه با شروع فعالیت‌های مربوط به انتقال آب در سطح 46 هزار هکتار از اراضی دشت، رفته‌رفته اعتماد بومیان منطقه به تامین معیشت خود به دلیل پایدار شدن منابع آبی ایجاد شد و اکنون نه تنها روند مهاجرت متوقف شده، بلکه شاهد ورود دوباره مهاجران به سرزمین مادری خود هستیم، به گونه‌ای که دیگر خبری از فروش املاک با قیمت ناچیز نیست و حتی قیمت‌ها رو به افزایش است.
ایجاد منابع آبی پایدار
رئیس سازمان جهادکشاورزی استان سیستان و بلوچستان در پاسخ به این پرسش که منابع آبی مورد نیاز طرح از کجا تامین می‌شود، می‌گوید: یکی از مهمترین منابع تامین آب مورد نیاز مردم سیستان چاه‌نیمه‌ها هستند که آب آنها از سیلاب‌های فصلی تامین می‌شود. مشکل عمده این چاه نیمه‌ها این است که به‌خاطر دو عامل سطح تبخیر بالای این آب‌ها که در حدود 70 درصد است و همچنین انتقال سنتی آنها، منابع آبی پایداری به شمار نمی‌رود و نیاز شرب و کشاورزی منطقه را تامین نمی‌کند، بنابراین تصمیم گرفتیم آنها را با ایجاد شبکه لوله کشی و بدون هدررفت به منابع آبی پایدار تبدیل کنیم که درواقع اجرای همین طرح انتقال آب به سیستان است.
نجفی تصریح می‌کند براساس مطالعات انجام شده، چاه نیمه‌ها که چهار عدد است، حدود یک میلیارد و 450 میلیون متر مکعب ظرفیت ذخیره‌سازی دارند (که معمولا از طریق سیلاب‌های هیرمند و پروتکل موجود بین‌المللی تخصیص سالانه 820 میلیون مترکعب آب از افغانستان تامین می‌شود)، بنابراین ذخیره دو چاه نیمه را برای طرح (کشاورزی و اشتغال) و دو چاه نیمه را هم برای آب شرب مردم در نظر گرفتیم.
به گفته وی، البته برای این‌که بتوان با این منابع آبی کشاورزی پررونق و بی‌دردسری را دایر کرد، باید آبیاری مزارع نیز از سنتی به نوین تغییر پیدا کند که در این زمینه نیز ورود کردیم و امروز در کنار مزارع، آب پرفشار و قابل استفاده برای آبیاری‌های نوین تحویل بهره‌بردار می‌شود.
رئیس اداره جهاد کشاورزی سیستان و بلوچستان با بیان این‌که هم اکنون ظرفیت انتقال 700 میلیون مترمعکب آب از طریق سیستم پرفشار را داریم، تاکید می‌کند انتقال آب، تنها طرحی نیست که برای رونق کشاورزی و اشتغالزایی در منطقه صورت می‌گیرد، بلکه جهاد کشاورزی خود را موظف دانسته مواردی همچون احداث مراکز سورتینگ، صنایع تبدیلی، انبارها و سیلوهای مناسب در کنار تشکیل نهادهای مردمی برای مدیریت کار ایجاد کند و مهم‌تر از همه برای محصولات تولید شده، بازار فروشی در داخل و خارج از کشور بیابد.
نجفی می‌گوید بخش مهمی از کشاورزی در فضای گلخانه‌ای صورت خواهد گرفت و برآورد کرده‌ایم در سطوح گلخانه‌ای تقریبا تا 12 برابر و در سطوح روباز تا پنج برابر افزایش تولید محصولات کشاورزی را تجربه کنیم، به همین دلیل با توجه به تکمیل زنجیره تولید براساس استانداردهای موجود و با پایان یافتن این طرح حدود 350 هزار فرصت شغلی در دشت سیستان ایجاد خواهد شد.
فرهنگ‌سازی، پاشنه آشیل موفقیت پروژه
محمدتقی اکرمی
مشاور مطالعات اجتماعی
اصولا آب در منطقه سیستان همواره محل منازعات گسترده‌ای بوده است. در همین حال محدودیت آب تخصیص داده شده به پروژه انتقال آب به سیستان هم در چند سال اخیر بر این چالش افزوده است، بنابراین مطالعات اجتماعی پاشنه آشیل موفقیت طرح شناخته شد.
مطالعات اجتماعی طرح تقریبا از دو سال پیش از آغاز عملیات اجرایی آن، شروع شد. تعیین سهم مالکیت زمین و تعیین سهم آب بسیار زمانبر بود و پس از آن ایجاد گروه‌های هم‌آب چالشی قابل توجه بود که نهایتا با استفاده از ارتباطات قومی و خانواده‌ای توانستیم افرادی را که کمترین چالش با یکدیگر دارند، به عنوان گروه‌های هم‌آب در 16 لایه تعیین شده کل طرح، برای مدیریت بهتر در توزیع آب منتقل شده تعیین کنیم.
هم‌اکنون 34 هزار بهره‌بردار عضو گروه‌های هم‌آب، شناسایی و ثبت شده‌اند که براساس برآورد مهاجرت معکوس در منطقه، احتمال افزایش دوبرابری این بهره‌برداران کاملا منطقی و طبیعی است به صورتی که ممکن است در پایان طرح تقریبا 70 هزار بهره‌بردار از منافع این طرح استفاده کنند.
همان طور که اعلام شده اصلی‌ترین هدف اجرای طرح آبرسانی به سیستان، پایداری درآمد بومیان از طریق توسعه کشاورزی پایدار و صنایع تبدیلی و تکمیلی است، از این رو مطالعاتی انجام داده‌ایم که با توجه به افزایش بهره‌وری مزارع، حداقل میزان درآمد کشاورزان بومی 15 میلیون تومان باشد که در برخی موارد حتی دو برابر آن نیز تجربه خواهد شد. برای دستیابی به این میزان درآمد، باید الگوی کشت مناسبی در اختیار کشاورزان قرار گیرد، اما نکته اینجاست که براساس تجارب گذشته و عدم پایداری منابع آبی اصولا کشاورزان اعتمادی به این طرح ندارند و لازم است در این زمینه اعتمادسازی مناسبی با ایجاد یک مرکز تولید براساس الگوی کشت مناسب صورت پذیرد. از سویی با درنظر گرفتن این که قرار است در نهایت خود بهره‌برداران مدیریت نگهداری پروژه را در اختیار گیرند، بهتر است از هم اکنون نسبت به ایجاد یک سازمان مردم‌نهاد مورد اعتماد بهره‌برداران توسط سازمان‌های ذی‌ربط اقدام شود تا با استفاده از مدیریت بهره‌برداری یکساله پیمانکاران، بومیان بتوانند با روند کار آشنا شوند و نواقص احتمالی را برطرف کنند.
عماد عزتی