میدان امیرچخماق، مجموعه تاریخی به وسعت تاریخ یک شهر

به گزارش تابناک یزد، نام میدان تاریخی امیرچخماق برای اکثر ایرانیان آشناست حتی اگر نامش نیز غریب باشند با تصاویرش بی شک غریبه نیستند.
در قلب شهر تاریخی یزد، میدانی قرار دارد که با قدمت بالای خود اینک به عنوان قلب تیپنده رخدادها و از همه متر هویت و برند این شهر تاریخی درآمده است.
این میدان که روزی، روزگاری یک مجموعه کامل شهری بوده است از قرن نهم هـ. ق به یادگار مانده است هرچند بخش هایی از آن تخریب و بخش هایی نیز اکنون وجود دارد.
ان ميرچخماق، اثري از قرن نهم هجري و يادگاري از دوران حكومت اميرچخماق شامي است. جلال الدين اميرچخماق كه به دستور شاهرخ تيموري به حكومت يزد رسيد با هم دستي همسر خود فاطمه خاتون، آثاري چند در يزد بنا كرد. مهم‌ترين اين آثار مسجد جامع نو بود كه هم اكنون نيز برقرار است و به نام مسجد ميرچخماق مشهور است. بانيان در شمال مسجد ميداني ايجاد كردند كه اكنون هم پابرجاست و مركز شهر يزد است. اين ميدان در عصر صفوي هم به همين نام شهرت داشت. در خاور ميدان ميرچخماق، بازاري به نام حاجي قنبر وجود دارد. اين بازار از بناهاي نظام الدين حاجي قنبر جهانشاهي است. اين شخص كه به امر جهانشاه قره قويونلو به حكومت يزد رسيده بود‌، آثار ديگري هم در يزد احداث كرد. بعدها بر سر در اين بازار بناي زيبا و بلندي به اسلوب بناهايي كه در تكاياي يزد ديده مي‌شود؛ ساخته شد. اين بناي عظيم يكي از معرف‌هاي شهر يزد است و هنگامي كه مي‌گويند «ميرچخماق» مرادشان همين بناست، در حالي كه از آثار اميرچخماق نيست.
مسجد امیر چقماق که در تاریخ های یزد به نام مسجد جامع نو نیز خوانده شده و در دوره صفوی بنا بر عبارتی که در جماعتخانه آن نفر شده به چقماقیه معروف بوده به همت امیر جلال الدین چقماق شامی حاکم یزد و زن او ستی (بی بی) فاطمه خاتون احداث شده است. امیر جلال الدین چقماق شامی از امراء و سرداران تیموری و مقرب درگاه شاهرخ بود و در عهد او به حکومت یزد منصوب شد و خدماتی چند در آبادانی و توسعه شهر مذکور کرد که اهم همه آنها بنیاد نهادن همین مسجد است. این مسجد که در سال 841 به پایان رسید بدون تردید از حیث زیبایی، وسعت ، اهمیت و اعتبار بعد از مسجد جامع شهر قرار دارد و بر ضلع جنوبی میدانی قرار دارد که به میدان امیر چقماق معروف است.
در توصیف این بنا باید گفت که دارای دو ورودی شرقی(کوچه مسجد) و شمالی (میدان) است و در کریاس مسجد که در آن به میدان امیرچقماق باز می شود، سنگی نصب گردیده که برآن متن وقفنامه ای به خط نسخ نقل شده است. دو طرف راهروی شمالی که از کریاس به صحن مسجد وارد می شود، شبکه های ظریف از کاشی های معرق در پنجره ها نصب شده اند. دور خارجی گنبد و بر کمربند آن عبارت «السلطان ضل الله» به کوفی بنایی تکرار شده است، در دو طرف بالهای صفه (ایوان) دو گل مربع کتیبه دار به خط کوفی قرار دارد که در راست چهار بار «ولی الله التوفیق» و در دست چپ چهار بار عبارتی عربی کتیبه شده است که خواندن آن تا به حال میسر نشده است. محراب ایوان اصلی از کاشی معرق و با طاق نمای مقرنس کاری است و در وسطش سنگ مرمر بسیار خوش تراشی به اندازه 15/1 در 38/2 متر نصب شده است. در وسط مقرنس کاری آن یک گل مربع از کاشی معرق است که چهار بار (الله محمد علی) به خط کوفی نقش شده و در قسمت بالای ستونهای دو طرف سنگ (سبحان حی الذی لایموت) کتیبه شده است. سردر شرقی مسجد دارای کتیبه ای از کاشی معرق به خط ثلث محمد الحکیم است. گنبد مسجد که خمیده و ترکدار است با کاشی سبز رنگ کاشی کاری شده است و پیرامون کتیبه ای به خط کوفی قرار دارد.
این مجموعه شامل بناهای زیر است.


مسجد امیر چقماق (مسجد جامع نو):
این مسجد در ضلع جنوبی میدان امیر چقماق قرار دارد و بنای آن در سال 841 هـ. ق به اتمام رسید. مسجد امیر چقماق در زمان ساخت در خارج از حصار شهر قرار داشت. مسجد دارای دو ورودی، دو شرق (کوچه مسجد) و شمال (میدان) است. ورودی مسجد به ایوان بلندی منتهی می شود. این مسجد دارای گنبدی دو پوش از نوع تخم مرغ است و سطح بیرونی آن با کاشی های سبز رنگ پوشیده شده است و نیز دو شبستان زمستانی و تابستانی و ماذنه ای مستطیل شکل دارد.

تکیه امیر چقماق: این بنا به شیوه دیگر تکایا دارای دو مناره بلند است و در شرق میدان شهدای یزد قرار دارد. اصل بنای میدان و تکیه امیر چقماق- که سردر بازار قدیم یزد (بازارچه حاجی قنبر) به شمار می رفت. در اواخر قرن نهم هـ. ق هم زمان با ساخت بنای مسجد امیر چقماق ساخته شد. لیکن سردر، دو مناره با ساخت بنای مسجد امیر چقماق ساخته شد. لیکن سردر، دو مناره کاشیکاری رفیع و چند دهانه از طاق نماهای کنونی آن، از بناهای قرن سیزدهم هـ. ق است. تکیه دارای پنج غرفه باطاق های جناقی در دو سمت است. در دومین صفه سمت راست آن، ورودی پاشیر آب انبار بازارچه حاجی قنبر (موزه آب) قرار دارد. راه پله بام تکیه و ورودی منازه ها در اولین صفه سمت چپ واقع است. در نماسازی تکیه از آجرهای لعاب دار و کاشی استفاده شده و پایین مناره ها با خطوط کوفی لاجوردی تزیین شده است. در داخل غرفه وسط بنا، یک قطعه سنگ مرمر به ابعاد 25×25 سانتی متر نصب شده که روی آن نام سازندگان و تاریخ بنا به خط نسخ حک شده است. بر بدنه این سردر و اطراف غرفه ها، آیات قرآنی و اسماء جلاله با کاشی کتیبه سازی شده است.


آب انبار تکیه امیر چقماق: این آب انبار در حد فاصل تکیه و بازارچه حاجی قنبر قرار دارد و قدمت آن احتمالاً به دوران صفویه می رسد. تنها ورودی آن، در دومین صفه تکیه امیر چقماق قرار دارد و هشت پله آن زیر تکیه و مابقی (حدود چهل پله) تا زیر بازارچه حاجی قنبر کشیده شده است. خزانه آن در زیر یکی از مغازه های بازارچه حاجی قنبر قرار گرفته است. پاکار گنبد آب انبار در سطح زمین است. در حقیقت این آب انبار از گونه های نادری است که تیزه گنبد آن نیز، در زیرزمین قرار گرفته است و گنبد آن از بیرون پیدا نیست. این آب انبار دارای چهار بادگیر بود که دو بادگیر آن نابود و ساقه دو بادگیر دیگر که چسبیده به بازاراند، به بلندی یک قامت از پشت بام باقی مانده است.
نخل تکیه امیر چقماق: این نخل به ابعاد8/5× 8/5× 8/5 متر، در ضلع شرقی میدان قرار دارد و یکی از بزرگ ترین نخل های موجود در استان یزد است. این اثر، مجموعه مشبکی از چوب های تراشیده شده با گره چینی ها و تیرهای بزرگ است که تقریباً به شکل درخت سرو (نماد آزادگی) ساخته شده است. این نخل از سال 1229 هـ. ق در میدان امیر چقماق قرار داشته است. (پارچه روپوش سیاه آن با نقش شیرو خورشید که توسط "علی اصغر گرجی" تهیه شده، مربوط به سال 1229 هـ. ق است). از تاریخ دقیق ساخت آن اطلاعی در دست نیست.

بقعه ستی فاطمه: این بنا واقع در شمال میدان و مدفن "ستی فاطمه خاتون" (متوفی در قرن نهم هـ. ق) است. این شخص به همراه همسرش "امیر چقماق" مسجد جامع امیر چقماق را بنیاد نهادند.
این بنا دارای یک اتاق با گنبد شب کلاهی و پوشیده از کاشی های سبز رنگ است. پوشش داخلی بنا از گچ است و تعدادی کاشی های معرق، در مقرنس های آن به کار رفته است.
آب انبار ستی فاطمه: این آب انبار در ضلع شمالی میدان امیر چقماق واقع و به دوره صفوی تعلق دارد. آب انبار دارای دو ورودی است؛ ورودی واقع در میدان آن تخریب و ورودی دیگر آن به عرض سه متر، در کوچه مجاور قرار دارد و دو سکوی نیم متری در دو طرف آن دیده می شود. پس از طی یک پله بدون سقف، سقف آب انبار شروع می شود. تعداد کل پایه ها شصت و چهار عدد است. پس از طی چهل پله محوطه ای به ابعاد 3×2 متر قرار دارد که در دو سمت آن، دو غرفه به ابعاد 5/1×5/1 متر دیده می شود. آب انبار ستی فاطمه دارای پنج بادگیر خشتی و یک مخزن بزرگ است. پوشش خارج گنبد تخم مرغی آن، با آجر پوشیده شده است.


بازارچه حاجی قنبر: بازارچه حاجی قنبر در ضلع شرقی میدان واقع و تکیه امیر چقماق بر درگاه این بازارچه ساخته شده است. این بازار که قدیمی ترین بخش بازار یزد است، از بناهای ساخت "نظام الدین حاجی قنبر جهانشاهی" (861 هـ. ق) است.

مجموعه سهل بن علی
مجموعه سهل بن علی در مرکز شهر یزد قرار دارد و شامل بقعه و مسجد است:
بقعه: این بقعه احتمالاً مدفن "شیخ الاسلام سعید جمال الا سلام محمد بن احمد بن محمد بن مهریزد" از عرفای مشهور یزد در قرن نهم هـ. ق است و یکی از احفادش به نام "مولا نا غیاث الدین علی منشی" از مشاهیر عصر آل مظفر، در سال 784 هـ. ق این مزار را بنا نهاد.
ورودی گنبد در ایوانی به دهانه سه و نیم متر و عمق پنج و نیم متر قرار دارد و صحن بقعه در جلوی ایوان و در ضلع شمالی مسجد قرار گرفته است. گنبد روی چهار دیواری به ابعاد 5/8 × 5/8 و ضخامت 5/1 متر قرار دارد و ابتدا به هشت گوشواره و سپس به شانزده گوشواره ختم می شود. بقعه از خشت و گل بنا شده و از داخل نیز با اندود گچ سفید کاری شده است. در داخل بقعه نیز کتیبه های گچی به خط ثلث دیده می شود.

مسجد: این بنا در ضلع غربی بقعه قرار دارد. یک ورودی آن از کوچه مجاورو ورودی دیگر آن از صحن بقعه است. بادگیر مسجد در ضلع جنوب غربی آن و بر کوچه اشراف دارد. پوشش سقف مسجد از طاق و تویزه است و صحن مشترکی بین بقعه و مسجد وجود دارد. ورودی مسجد از کوچه دارای هشتی با پوشش آجری است و کتیبه ای از کاشی معرق در پاکار سقف آن به چشم می خورد.

در سفر به یزد حتما با مناره های زیبای میدان امیرچخماق عکس یادگاری بگیرید و بر هشت شهید گمنامی در که این میدان دفن شده اند، فاتحه ای نثار کنید.